Vi rút Zika thuộc họ Flaviviridae, được truyền qua muỗi Aedes aegypti, tương tự như các vi rút Dengue (gây sốt xuất huyết dengue), Chikungunya (gây sốt vàng); đã được nhận dạng từ năm 1947 tại rừng Zika, nước cộng hòa Uganda. Nhiễm vi rút Zika không phải là một bệnh nhiễm nguy hiểm ở đa số vật chủ là người; khỏang 1/5 người bị nhiễm là phát bệnh với sốt, phát ban, đau khớp và đau mắt (viêm kết mạc); các triệu chứng này thường biến mất trong vòng một tuần và không khiến ai cần phải nhập viện cả. Vậy tại sao phải công bố tình trạng khẩn cấp?
“Những hình ảnh siêu âm đầu tiên thật đáng quan ngại”; BS, Tiến sỹ khoa học Andriana Melo, một chuyên gia sản khoa và bệnh lý thai nhi của vùng Campina Grande, Brazil kể lại vào đầu năm 2015. Não của những bệnh nhân nhỏ xíu của bác sỹ xem ra không tương thích chút nào với sự phát triển của các cơ quan còn lại khác; thật sự có một cái gì rất bất thường ở đây; các não thất ở trong sâu của não trông dãn rộng ra và méo mó, còn những cấu trúc chính khác cũng bị teo lại – microcephaly – chứng não bé, với các chấm sáng calci hóa rãi rác ở chủ mô não. Bác sỹ Melo cảm thấy có một cái gì khác thường, một cái gì mới ở đây, lần đầu gặp ở Brazil: “Khi các não thất bị dãn, thường mình hay nghỉ đến vấn đề gen bẩm sinh, nhưng các nốt calci hóa lại gợi ý nhiễm khuẩn; vậy, kết hợp là gì đây?”. Trung bình một năm, một bác sỹ ở Brazil có thể bắt gặp một hoặc hai thai nhi những tổn hại thần kinh kiểu này; vậy mà, chỉ mới đến tháng 10 năm nay, BS Melo đã biết đến 60 trẻ não bé như vậy!
.png)
Ban đầu, giới y khoa Brazil nghỉ nhiều đến nguyên nhân do vaccin và khuyên bệnh nhân của họ cẩn trọng khi dùng; nhưng Melo lại nghỉ khác: “Tôi chắc chắn rằng những gì tôi đã thấy là một cái gì rất khác, một cái mới lần đầu tiên chúng ta biết đến”. Bệnh nhân đầu tiên của bà là một bà mẹ 34 tuổi, mang thai lần đầu; không thuốc lá, không bia rượu, không sử dụng ma túy và tiền sử gia đình không có một vấn đề di truyền nào có thể dẫn đến chứng não bé. Lúc 8 tuần thai kỳ, người mẹ này chỉ có phát ban nhẹ và đau nhức các khớp, các triệu chứng này biến mất, bệnh hồi phục hầu như không để lại vấn đề gì.
Bằng sự kiên trì, nhẫn nại BS Melo chịu khó tìm hiểu những vấn đề liên quan, nhất là khi biết đến loại bệnh nhiễm do vi rút Zika gây nên đang hoành hành ở Campina Grande vào tháng bảy; nhưng không ai nghi ngờ đến nó, vì người dân ở đây đã quá quen thuộc với sốt xuất huyết dengue, một bệnh rất giống Zika, xem ra không gây hại gì cho thai nhi. BS Melo tìm đọc nhiều bài viết về Zika khi nhớ lại sản phụ của mình cũng có phát ban và đau khớp; bà biết vi rút có tính hướng thần kinh và tìm thấy hai bài báo cho thấy có tổn hại não của thai cừu và bò sau khi mẹ của chúng được gây bệnh thực nghiệm bằng loại vi rút tương tự như Zika.
Ngày 10 tháng 11 năm 2015, BS Melo quyết định hút nước ối và gửi mẫu đi xét nghiệm từ hai sản phụ do bà theo dõi và có các hình ảnh của não bé. May mắn là sau đó vài ngày tại một Hội thảo quốc tế về sự phát triển của não thai nhi tại Sao Paulo – cách Campina Grande 1.600 dặm về phía nam – bà gặp một chuyên gia hàng đầu thế giới về não thai nhi, bác sỹ Gustavo Malinger, trưởng khoa siêu âm sản khoa của Trung tâm Y khoa Sourasky – Tel Aviv – Israel; sau khi nghe trình bày bệnh án và hình ảnh học, ông ta rất quan tâm nhưng vẫn nghi ngờ, muốn trực tiếp làm lại hình ảnh học những ca bệnh. Với sự trợ giúp của Bộ Y tế Brazil, hai sản phụ được mời đến Sao Paulo để Malinger trực tiếp làm siêu âm và MRI vào ngày 14 tháng 11: “Hình ảnh thật đáng kinh ngạc; hầu hết các cầu trúc não đều bị phá hủy; các nhỡn cầu cũng bị tổn hại, hầu như không còn hy vọng gì”. Vài ngày sau, kết quả xét nghiệm trả về có vi rút Zika! Hai tác giả này sau đó đã báo cáo ngay những gì họ đã tìm thấy trong mục “Physician Alert – Cảnh báo cho Thầy thuốc” của tạp chí Ultrasound in Obstetrics and Gynecology (Siêu âm Sản Phụ khoa).
Với bằng chứng này (Zika trong nước ối), BS Melo đã báo động cho Bộ Y tế Brazil và một tuần lễ sau, Trung tâm Giám sát và Phòng ngừa Bệnh tật Châu Âu (European CDC) phát đi tín hiệu báo động quốc tế đầu tiên về những ca bệnh não bé ở Brazil có thể liên quan đến Zika. Mặc dù vậy, các bác sỹ ở Brazil vẫn chỉ trích phát hiện này, vẫn chưa tìm thấy vi rút Zika ở máu cuống rốn của trẻ bệnh,… Tuy nhiên, ít nhiều gì thì Bộ Y tế Brazil cũng phát động những chiến dịch vệ sinh, diệt lăng quang, diệt muỗi, mang vớ, tất dài tay,….
Nhưng chuyện không chỉ dừng ở đây; BS Malinger còn tiên đoán những điều tệ hại hơn: “Họ mới chỉ tìm thấy những đứa trẻ bị bệnh nặng; sau 2-3 năm nữa, có thể họ lại tìm thấy những trẻ bệnh khác; chúng bị mù, hoặc có thể bị điếc, bị bệnh lý ở tim; vi rút không chỉ gây tổn hại ở não; có thể là một bệnh lý đa cơ quan”.
Từ những cảnh báo đầu tiên này, các thầy thuốc trên toàn thế giới bắt đầu nhìn lại Zika một cách cẩn thận hơn; các nước giàu đầu tư nhiều hơn cho nghiên cứu vi rút này và mối liên quan Zika với chứng não bé và các tổn hại thần kinh khác ngày càng được chứng minh rõ nét hơn. Ngày 10 tháng 02 năm 2016, Tạp chí New England Journal of Medicine đăng bài báo “Zika virus Associated with Microcephaly” của nhóm tác giả từ Trung tâm Y khoa Viện Trường Ljubljana, nước cộng hòa Slovenia, về một trường hợp sản phụ đi Brazil làm tình nguyện viên từ tháng 12 năm 2013 và mang thai ở đó vào đầu tháng hai năm 2015. Ở tuần thai thứ 13, bà bị sốt cao, đau cơ khớp, đau hốc mắt và phát ban sẩn ngứa. Siêu âm thai ở tuần 14 và 20 bình thường. Về lại Châu Âu thì đã là tuần thai thứ 28 và bà ta được làm siêu âm và phát hiện thai bất thường vào tuần thai 29. Ca sản phụ này đã được chuyển đến các chuyên gia để theo dõi và được quyết định chấm dứt thai kỳ vào tuần thai 32. Genome hoàn chỉnh của vi rút Zika được tìm thấy từ tử thiết thai ở nghiên cứu này, rất trùng hợp với chủng hiện tại ở Brazil, trội lên từ nhánh Châu Á của vi rút. Sự lan truyền của vi rút khắp toàn cầu một cách nhanh chóng sẽ là một động lực cho việc phối hợp tập trung nghiên cứu đa quốc gia về sinh lý và sinh bệnh học của vi rút.
Cũng như vụ dịch Ebola hai năm trước, với nỗ lực phối hợp nghiên cứu như trên, chúng ta hy vọng sẽ sớm tìm ra sự thật về căn bệnh nhiễm khuẩn này, về cách điều trị và phòng ngừa, kể cả vaccin./.
BS. Phạm Bá Đà Bệnh viện đa khoa tỉnh Kon Tum Tham khảo từ:1- Jernej Mlaka et al (2016): “Zika virus Associated with Microcephaly”; February 10, 2016DOI: 10.1056/NEJMoa1600651; available at: http://www.nejm.org/doi/full/10.1056/NEJMoa1600651
